สเจ ปน โปตฺถโก มหา โหติ, ตํ ทิสฺวาว เทวา – ‘‘อปฺปมตฺโต, วต โภ, มหาชโน วิหรติ, จตฺตาโร อปายา สุญฺญา ภวิสฺสนฺติ , ฉ เทวโลกา ปริปูริสฺสนฺติ, พุทฺธสาสเน ปุญฺญานิ กริตฺวา อาคเต มหาปุญฺเญ ปุรกฺขตฺวา นกฺขตฺตํ กีฬิตุํ ลภิสฺสามา’’ติ อตฺตมนา โหนฺติฯ ตํ โปตฺถกํ คเหตฺวา สกฺโก เทวราชา วาเจติฯ ตสฺส ปกตินิยาเมน กเถนฺตสฺส สทฺโท ทฺวาทส โยชนานิ คณฺหาติฯ อุจฺเจน สเรน กเถนฺตสฺส จ สกลํ ทสโยชนสหสฺสํ เทวนครํ ฉาเทตฺวา ติฏฺฐติฯ เอวํ ธมฺมสวนตฺถาย สนฺนิปตนฺติฯ อิธ ปน ปวารณสงฺคหตฺถาย สนฺนิปติตาติ เวทิตพฺพาฯ

ตถาคตํ นมสฺสนฺตาติ นวหิ การเณหิ ตถาคตํ นมสฺสมานา ฯ ธมฺมสฺส จ สุธมฺมตนฺติ สฺวากฺขาตตาทิเภทํ ธมฺมสฺส สุธมฺมตํ อุชุปฺปฏิปนฺนตาทิเภทํ สงฺฆสฺส จ สุปฺปฏิปตฺตินฺติ อตฺโถฯ

อฏฺฐยถาภุจฺจวณฺณนา

[296] ยถาภุจฺเจติ ยถาภูเต ยถาสภาเวฯ วณฺเณติ คุเณฯ ปยิรุทาหาสีติ กเถสิฯ พหุชนหิตาย ปฏิปนฺโนติ กถํ ปฏิปนฺโน? ทีปงฺกรปาทมูเล อฏฺฐ ธมฺเม สโมธาเนตฺวา พุทฺธตฺถาย อภินีหรมาโนปิ พหุชนหิตาย ปฏิปนฺโน นาม โหติฯ

ทานปารมี, สีลปารมี, เนกฺขมฺมปารมี, ปญฺญาปารมี, วีริยปารมี, ขนฺติปารมี, สจฺจปารมี, อธิฏฺฐานปารมี, เมตฺตาปารมี, อุเปกฺขาปารมีติ กปฺปสตสหสฺสาธิกานิ จตฺตาริ อสงฺเขฺยยฺยานิ อิมา ทส ปารมิโย ปูเรนฺโตปิ พหุชนหิตาย ปฏิปนฺโนฯ

ขนฺติวาทิตาปสกาเล, จูฬธมฺมปาลกุมารกาเล, ฉทฺทนฺตนาคราชกาเล, ภูริทตฺตจมฺเปยฺยสงฺขปาลนาคราชกาเล, มหากปิกาเล จ ตาทิสานิ ทุกฺกรานิ กโรนฺโตปิ พหุชนหิตาย ปฏิปนฺโนฯ เวสฺสนฺตรตฺตภาเว ฐตฺวา สตฺตสตกมหาทานํ ทตฺวา สตฺตสุ ฐาเนสุ ปถวิํ กมฺเปตฺวา ปารมีกูฏํ คณฺหนฺโตปิ พหุชนหิตาย ปฏิปนฺโนฯ ตโต อนนฺตเร อตฺตภาเว ตุสิตปุเร ยาวตายุกํ ติฏฺฐนฺโตปิ พหุชนหิตาย ปฏิปนฺโนฯ

ตตฺถ ปญฺจ ปุพฺพนิมิตฺตานิ ทิสฺวา ทสสหสฺสจกฺกวาฬเทวตาหิ ยาจิโต ปญฺจ มหาวิโลกนานิ วิโลเกตฺวา เทวานํ สงฺคหตฺถาย ปฏิญฺญํ ทตฺวา ตุสิตปุรา จวิตฺวา มาตุกุจฺฉิยํ ปฏิสนฺธิํ คณฺหนฺโตปิ พหุชนหิตาย ปฏิปนฺโนฯ

ทส มาเส มาตุกุจฺฉิยํ วสิตฺวา ลุมฺพินีวเน มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมนฺโตปิ, เอกูนติํสวสฺสานิ อคารํ อชฺฌาวสิตฺวา มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิตฺวา อโนมนทีตีเร ปพฺพชนฺโตปิ, ฉพฺพสฺสานิ ปธาเนน อตฺตานํ กิลเมตฺวา โพธิปลฺลงฺกํ อารุยฺห สพฺพญฺญุตญฺญาณํ ปฏิวิชฺฌนฺโตปิ, สตฺตสตฺตาหํ โพธิมณฺเฑ ยาเปนฺโตปิ, อิสิปตนํ อาคมฺม อนุตฺตรํ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตนฺโตปิ, ยมกปาฏิหาริยํ กโรนฺโตปิ, เทโวโรหณํ โอโรหนฺโตปิ, พุทฺโธ หุตฺวา ปญฺจจตฺตาลีส วสฺสานิ ติฏฺฐนฺโตปิ, อายุสงฺขารํ โอสฺสชนฺโตปิ, ยมกสาลานมนฺตเร อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายนฺโตปิ พหุชนหิตาย ปฏิปนฺโนฯ ยาวสฺส สาสปมตฺตาปิ ธาตุโย ธรนฺติ, ตาว พหุชนหิตาย ปฏิปนฺโนติ เวทิตพฺโพฯ เสสปทานิ เอตสฺเสว เววจนานิฯ ตตฺถ ปจฺฉิมํ ปจฺฉิมํ ปุริมสฺส ปุริมสฺส อตฺโถฯ

เนว อตีตํเส สมนุปสฺสาม, น ปเนตรหีติ อตีเตปิ พุทฺธโต อญฺญํ น สมนุปสฺสาม, อนาคเตปิ น สมนุปสฺสาม, เอตรหิ ปน อญฺญสฺส สตฺถุโน อภาวโตเยว อญฺญตฺร เตน ภควตา น สมนุปสฺสามาติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ อฏฺฐกถายมฺปิ หิ – ‘‘อตีตานาคตา พุทฺธา อมฺหากํ สตฺถารา สทิสาเยว, กิํ สกฺโก กเถตี’’ติ วิจาเรตฺวา – ‘‘เอตรหิ พหุชนหิตาย ปฏิปนฺโน สตฺถา อมฺหากํ สตฺถารํ มุญฺจิตฺวา อญฺโญ โกจิ นตฺถิ, ตสฺมา น ปสฺสามาติ กเถตี’’ติ วุตฺตํฯ ยถา จ เอตฺถ, เอวํ อิโต ปเรสุปิ ปเทสุ อยมตฺโถ เวทิตพฺโพฯ สฺวากฺขาตาทีนิ จ กุสลาทีนิ จ วุตฺตตฺถาเนวฯ

คงฺโคทกํ ยมุโนทเกนาติ คงฺคายมุนานํ สมาคมฏฺฐาเน อุทกํ วณฺเณนปิ คนฺเธนปิ รเสนปิ สํสนฺทติ สเมติ, มชฺเฌ ภินฺนสุวณฺณํ วิย เอกสทิสเมว โหติ, น มหาสมุทฺทอุทเกน สํสฏฺฐกาเล วิย วิสทิสํฯ ปริสุทฺธสฺส นิพฺพานสฺส ปฏิปทาปิ ปริสุทฺธาวฯ น หิ ทหรกาเล เวชฺชกมฺมาทีนิ กตฺวา อโคจเร จริตฺวา มหลฺลกกาเล นิพฺพานํ ทฏฺฐุํ สกฺกา, นิพฺพานคามินี ปน ปฏิปทา ปริสุทฺธาว วฏฺฏติ อากาสูปมาฯ

ยถา หิ อากาสมฺปิ อลคฺคํ ปริสุทฺธํ จนฺทิมสูริยานํ อากาเส อิจฺฉิติจฺฉิตฏฺฐานํ คจฺฉนฺตานํ วิย นิพฺพานํ คจฺฉนฺตสฺส ภิกฺขุโน ปฏิปทาปิ กุเล วา คเณ วา อลคฺคา อพทฺธา อากาสูปมา วฏฺฏติฯ สา ปเนสา ตาทิสาว ภควตา ปญฺญตฺตา กถิตา เทสิตาฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘สํสนฺทติ นิพฺพานญฺจ ปฏิปทา จา’’ติฯ

ปฏิปนฺนานนฺติ ปฏิปทาย ฐิตานํฯ วุสิตวตนฺติ วุตฺถวาสานํ เอเตสํฯ ลทฺธสหาโยติ เอเตสํ ตตฺถ ตตฺถ สห อยนโต สหาโยฯ ‘‘อทุติโย อสหาโย อปฺปฏิสโม’’ติ อิทํ ปน อสทิสฏฺเฐน วุตฺตํฯ อปนุชฺชาติ เตสํ มชฺเฌปิ ผลสมาปตฺติยา วิหรนฺโต จิตฺเตน อปนุชฺช, อปนุชฺเชว เอการามตํ อนุยุตฺโต วิหรตีติ อตฺโถฯ

อภินิปฺผนฺโน โข ปน ตสฺส ภควโต ลาโภติ ตสฺส ภควโต มหาลาโภ อุปฺปนฺโนฯ กทา ปฏฺฐาย อุปฺปนฺโน? อภิสมฺโพธิํ ปตฺวา สตฺตสตฺตาหํ อติกฺกมิตฺวา อิสิปตเน ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตตฺวา อนุกฺกเมน เทวมนุสฺสานํ ทมนํ กโรนฺตสฺส ตโย ชฏิเล ปพฺพาเชตฺวา ราชคหํ คตสฺส พิมฺพิสารทมนโต ปฏฺฐาย อุปฺปนฺโนฯ ยํ สนฺธาย วุตฺตํ – ‘‘เตน โข ปน สมเยน ภควา สกฺกโต โหติ ครุกโต มานิโต ปูชิโต อปจิโต ลาภี จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาราน’’นฺติ (สํ. นิ. 2.70)ฯ สตสหสฺสกปฺปาธิเกสุ จตูสุ อสงฺเขฺยยฺเยสุ อุสฺสนฺนปุญฺญนิสฺสนฺทสมุปฺปนฺโน ลาภสกฺกาโร มโหโฆ วิย อชฺโฌตฺถรมาโน อาคจฺฉติฯ

เอกสฺมิํ กิร สมเย ราชคเห สาวตฺถิยํ สาเกเต โกสมฺพิยํ พาราณสิยํ ภควโต ปฏิปาฏิภตฺตํ นาม อุปฺปนฺนํ, ตตฺเถโก – ‘‘อหํ สตํ วิสฺสชฺเชตฺวา ทานํ ทสฺสามี’’ติ ปณฺณํ ลิขิตฺวา วิหารทฺวาเร พนฺธิฯ อญฺโญ – อหํ ทฺเว สตานิฯ อญฺโญ – อหํ ปญฺจ สตานิฯ อญฺโญ – อหํ สหสฺสํฯ อญฺโญ – อหํ ทฺเว สหสฺสานิฯ อญฺโญ – อหํ ปญฺจฯ ทสฯ วีสติฯ ปญฺญาสํ; อญฺโญ – อหํ สตสหสฺสํฯ อญฺโญ – อหํ ทฺเว สตสหสฺสานิ วิสฺสชฺเชตฺวา ทานํ ทสฺสามี’’ติ ปณฺณํ ลิขิตฺวา วิหารทฺวาเร พนฺธิฯ ชนปทจาริกํ จรนฺตมฺปิ โอกาสํ ลภิตฺวา – ‘‘ทานํ ทสฺสามี’’ติ สกฏานิ ปูเรตฺวา มหาชโน อนุพนฺธิเยวฯ

ยถาห – ‘‘เตน โข ปน สมเยน ชานปทา มนุสฺสา พหุํ โลณมฺปิ เตลมฺปิ ตณฺฑุลมฺปิ ขาทนียมฺปิ สกเฏสุ อาโรเปตฺวา ภควโต ปิฏฺฐิโต ปิฏฺฐิโต อนุพนฺธา โหนฺติ – ‘ยตฺถ ปฏิปาฏิํ ลภิสฺสาม, ตตฺถ ภตฺตํ กริสฺสามา’ติ’’ (มหาว. 282)ฯ เอวํ อญฺญานิปิ ขนฺธเก จ วินเย จ พหูนิ วตฺถูนิ เวทิตพฺพานิฯ

อสทิสทาเน ปเนส ลาโภ มตฺถกํ ปตฺโตฯ เอกสฺมิํ กิร สมเย ภควติ ชนปทจาริกํ จริตฺวา เชตวนํ สมฺปตฺเต ราชา นิมนฺเตตฺวา ทานํ อทาสิฯ ทุติยทิวเส นาครา อทํสุฯ ปุน เตสํ ทานโต อติเรกํ ราชา, ตสฺส ทานโต อติเรกํ นาคราติ เอวํ พหูสุ ทิวเสสุ คเตสุ ราชา จินฺเตสิ – ‘‘อิเม นาครา ทิวเส ทิวเส อติเรกตรํ กโรนฺติ, ปถวิสฺสโร ปน ราชา นาคเรหิ ทาเน ปราชิโตติ ครหา ภวิสฺสตี’’ติฯ อถสฺส มลฺลิกา อุปายํ อาจิกฺขิฯ โส ราชงฺคเณ สาลกลฺยาณิปทเรหิ มณฺฑปํ กาเรตฺวา ตํ นีลุปฺปเลหิ ฉาเทตฺวา ปญฺจ อาสนสตานิ ปญฺญาเปตฺวา ปญฺจ หตฺถิสตานิ อาสนานํ ปจฺฉาภาเค ฐเปตฺวา เอเกเกน หตฺถินา เอเกกสฺส ภิกฺขุโน เสตจฺฉตฺตํ ธาราเปสิฯ ทฺวินฺนํ ทฺวินฺนํ อาสนานํ อนฺตเร สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตา เอเกกา ขตฺติยธีตา จตุชฺชาติยคนฺธํ ปิสติฯ นิฏฺฐิตํ นิฏฺฐิตํ มชฺฌฏฺฐาเน คนฺธมฺพเณ ปกฺขิปติ, ตํ อปรา ขตฺติยธีตา นีลุปฺปลหตฺถเกน สมฺปริวตฺเตติฯ เอวํ เอเกกสฺส ภิกฺขุโน ติสฺโส ติสฺโส ขตฺติยธีตโร ปริวารา, อปรา สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตา อิตฺถี ตาลวณฺฏํ คเหตฺวา พีชติ, อญฺญา ธมกรณํ คเหตฺวา อุทกํ ปริสฺสาเวติ, อญฺญา ปตฺตโต อุทกํ หรติฯ ภควโต จตฺตาริ อนคฺฆานิ อเหสุํฯ ปาทกถลิกา อาธารโก อปสฺเสนผลกํ ฉตฺตปาทมณีติ อิมานิ จตฺตาริ อนคฺฆานิ อเหสุํฯ สงฺฆนวกสฺส เทยฺยธมฺโม สตสหสฺสํ อคฺฆติฯ ตสฺมิญฺจ ทาเน องฺคุลิมาลตฺเถโร สงฺฆนวโก อโหสิฯ ตสฺส อาสนสมีเป อานีโต หตฺถี ตํ อุปคนฺตุํ นาสกฺขิฯ ตโต รญฺโญ อาโรเจสุํฯ ราชา – ‘‘อญฺโญ หตฺถี นตฺถี’’ติ? ทุฏฺฐหตฺถี ปน อตฺถิ, อาเนตุํ น สกฺกาติฯ สมฺมาสมฺพุทฺโธ – สงฺฆนวโก กตโร มหาราชาติ? องฺคุลิมาลตฺเถโร ภควาติฯ เตน หิ ตํ ทุฏฺฐหตฺถิํ อาเนตฺวา ฐเปตุ, มหาราชาติฯ หตฺถิํ มณฺฑยิตฺวา อานยิํสุฯ โส เถรสฺส เตเชน นาสาวาตสญฺจรณมตฺตมฺปิ กาตุํ นาสกฺขิฯ เอวํ นิรนฺตรํ สตฺต ทิวสานิ ทานํ ทียิตฺถฯ สตฺตเม ทิวเส ราชา ทสพลํ วนฺทิตฺวา – ‘‘ภควา มยฺหํ ธมฺมํ เทเสถา’’ติ อาหฯ

ตสฺสญฺจ ปริสติ กาโฬ จ ชุณฺโห จาติ ทฺเว อมจฺจา โหนฺติฯ กาโฬ จินฺเตสิ – ‘‘นสฺสติ ราชกุลสฺส สนฺตกํ, กิํ นาเมเต เอตฺตกา ชนา กริสฺสนฺติ, ภุญฺชิตฺวา วิหารํ คนฺตฺวา นิทฺทายิสฺสนฺเตว, อิทํ ปน เอโก ราชปุริโส ลภิตฺวา กิํ นาม น กเรยฺย, อโห นสฺสติ รญฺโญ สนฺตก’’นฺติฯ ชุณฺโห จินฺเตสิ – ‘‘มหนฺตํ อิทํ ราชตฺตนํ นาม, โก อญฺโญ อิทํ กาตุํ สกฺขิสฺสติ? กิํ ราชา นาม โส, โย ราชตฺตเน ฐิโตปิ เอวรูปํ ทานํ ทาตุํ น สกฺโกตี’’ติฯ ภควา ปริสาย อชฺฌาสยํ โอโลเกนฺโต เตสํ ทฺวินฺนํ อชฺฌาสยํ วิทิตฺวา – ‘‘สเจ อชฺช ชุณฺหสฺส อชฺฌาสเยน ธมฺมกถํ กเถมิ, กาฬสฺส สตฺตธา มุทฺธา ผลิสฺสติ ฯ มยา โข ปน สตฺตานุทฺทยตาย ปารมิโย ปูริตาฯ ชุณฺโห อญฺญสฺมิมฺปิ ทิวเส มยิ ธมฺมํ กถยนฺเต มคฺคผลํ ปฏิวิชฺฌิสฺสติ, อิทานิ ปน กาฬํ โอโลเกสฺสามี’’ติ รญฺโญ จตุปฺปทิกเมว คาถํ อภาสิ –

‘‘น เว กทริยา เทวโลกํ วชนฺติ,

พาลา หเว นปฺปสํสนฺติ ทานํ;

ธีโร จ ทานํ อนุโมทมาโน,

เตเนว โส โหติ สุขี ปรตฺถา’’ติฯ (ธ. ป. 177);

ราชา อนตฺตมโน หุตฺวา – ‘‘มยา มหาทานํ ทินฺนํ, สตฺถา จ เม มนฺทเมว ธมฺมํ กเถสิ, นาสกฺขิํ มญฺเญ ทสพลสฺส จิตฺตํ คเหตุ’’นฺติฯ โส ภุตฺตปาตราโส วิหารํ คนฺตฺวา ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา ปุจฺฉิ – ‘‘มยา, ภนฺเต, มหนฺตํ ทานํ ทินฺนํ, อนุโมทนา จ เม น มหตี กตา, โก นุ โข เม, ภนฺเต, โทโส’’ติ? นตฺถิ, มหาราช, ตว โทโส, ปริสา ปน อปริสุทฺธา, ตสฺมา ธมฺมํ น เทเสสินฺติฯ กสฺมา ปน ภควา ปริสา น สุทฺธาติ? สตฺถา ทฺวินฺนํ อมจฺจานํ ปริวิตกฺกํ อาโรเจสิฯ ราชา กาฬํ ปุจฺฉิ – ‘‘เอวํ, ตาต, กาฬา’’ติ? ‘‘เอวํ, มหาราชา’’ติฯ ‘‘มยิ มม สนฺตกํ ททมาเน ตว กตรํ ฐานํ รุชฺชติ, น ตํ สกฺโกมิ ปสฺสิตุํ, ปพฺพาเชถ นํ มม รฏฺฐโต’’ติ อาหฯ ตโต ชุณฺหํ ปกฺโกสาเปตฺวา ปุจฺฉิ – ‘‘เอวํ กิร, ตาต, จินฺเตสี’’ติ? ‘‘อาม, มหาราชา’’ติฯ

‘‘ตว จิตฺตานุรูปเมว โหตู’’ติ ตสฺมิํเยว มณฺฑเป เอวํ ปญฺญตฺเตสุเยว อาสเนสุ ปญฺจ ภิกฺขุสตานิ นิสีทาเปตฺวา ตาเยว ขตฺติยธีตโร ปริวาราเปตฺวา ราชเคหโต ธนํ คเหตฺวา มยา ทินฺนสทิสเมว สตฺต ทิวสานิ ทานํ เทหีติฯ โส ตถา อทาสิฯ ทตฺวา สตฺตเม ทิวเส – ‘‘ธมฺมํ ภควา เทเสถา’’ติ อาหฯ

สตฺถา ทฺวินฺนมฺปิ ทานานํ อนุโมทนํ เอกโต กตฺวา ทฺเว มหานทิโย เอโกฆปุณฺณา กุรุมาโน วิย มหาธมฺมเทสนํ เทเสสิฯ เทสนาปริโยสาเน ชุณฺโห โสตาปนฺโน อโหสิฯ ราชา ปสีทิตฺวา ทสพลสฺส พาหิรวตฺถุํ นาม อทาสิฯ เอวํ อภินิปฺผนฺโน โข ปน ตสฺส ภควโต ลาโภติ เวทิตพฺโพฯ

อภินิปฺผนฺโน สิโลโกติ วณฺณคุณกิตฺตนํฯ โสปิ ภควโต ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนโต ปฏฺฐาย อภินิปฺผนฺโนฯ ตโต ปฏฺฐาย หิ ภควโต ขตฺติยาปิ วณฺณํ กเถนฺติฯ พฺราหฺมณาปิ คหปตโยปิ นาคา สุปณฺณา คนฺธพฺพา เทวตา พฺรหฺมาโนปิ กิตฺติํ วตฺวา – ‘‘อิติปิ โส ภควา’’ติอาทินาฯ อญฺญติตฺถิยาปิ วรโรชสฺส สหสฺสํ ทตฺวา สมณสฺส โคตมสฺส อวณฺณํ กเถหีติ อุยฺโยเชสุํฯ โส สหสฺสํ คเหตฺวา ทสพลํ ปาทตลโต ปฏฺฐาย ยาว เกสนฺตา อปโลกยมาโน ลิกฺขามตฺตมฺปิ วชฺชํ อทิสฺวา – ‘‘วิปฺปกิณฺณทฺวตฺติํสมหาปุริสลกฺขเณ อสีติอนุพฺยญฺชนวิภูสิเต พฺยามปฺปภาปริกฺขิตฺเต สุผุลฺลิตปาริจฺฉตฺตกตาราคณสมุชฺชลิตอนฺตลิกฺขวิจิตฺตกุสุมสสฺสิริกนนฺทนวนสทิเส อนวชฺชอตฺตภาเว อวณฺณํ วทนฺตสฺส มุขมฺปิ วิปริวตฺเตยฺย, มุทฺธาปิ สตฺตธา ผเลยฺย, อวณฺณํ วตฺตุํ อุปาโย นตฺถิ, วณฺณเมว วทิสฺสามี’’ติ ปาทตลโต ปฏฺฐาย ยาว เกสนฺตา อติเรกปทสหสฺเสน วณฺณเมว กเถสิฯ ยมกปาฏิหาริเย ปเนส วณฺโณ นาม มตฺถกํ ปตฺโตฯ เอวํ อภินิปฺผนฺโน สิโลโกติฯ

ยาว มญฺเญ ขตฺติยาติ ขตฺติยา พฺราหฺมณา เวสฺสา สุทฺทา นาคา สุปณฺณา ยกฺขา อสุรา เทวา พฺรหฺมาโนติ สพฺเพว เต สมฺปิยายมานรูปา หฏฺฐตุฏฺฐา วิหรนฺติฯ วิคตมโท โข ปนาติ เอตฺตกา มํ ชนา สมฺปิยายมานรูปา วิหรนฺตีติ น มทปมตฺโต หุตฺวา ทวาทิวเสน อาหารํ อาหาเรติ, อญฺญทตฺถุ วิคตมโท โข ปน โส ภควา อาหารํ อาหาเรติฯ

ยถาวาทีติ ยํ วาจาย วทติ, ตทนฺวยเมวสฺส กายกมฺมํ โหติฯ ยญฺจ กาเยน กโรติ, ตทนฺวยเมวสฺส วจีกมฺมํ โหติฯ กาโย วา วาจํ, วาจา วา กายํ นาติกฺกมติ, วาจา กาเยน, กาโย จ วาจาย สเมติฯ ยถา จ –

‘‘วาเมน สูกโร โหติ, ทกฺขิเณน อชามิโค;

สเรน เนลโก โหติ, วิสาเณน ชรคฺคโว’’ติฯ –

อยํ สูกรยกฺโข สูกเร ทิสฺวา สูกรสทิสํ วามปสฺสํ ทสฺเสตฺวา เต คเหตฺวา ขาทติ, อชามิเค ทิสฺวา ตํสทิสํ ทกฺขิณปสฺสํ ทสฺเสตฺวา เต คเหตฺวา ขาทติ, เนลกวจฺฉเก ทิสฺวา วจฺฉกรวํ รวนฺโต เต คเหตฺวา ขาทติ, โคเณ ทิสฺวา เตสํ วิสาณสทิสานิ วิสาณานิ มาเปตฺวา เต ทูรโตว – ‘‘โคโณ วิย ทิสฺสตี’’ติ เอวํ อุปคเต คเหตฺวา ขาทติฯ ยถา จ ธมฺมิกวายสชาตเก สกุเณหิ ปุฏฺโฐ วายโส – ‘‘อหํ วาตภกฺโข, วาตภกฺขตาย มุขํ วิวริตฺวา ปาณกานญฺจ มรณภเยน เอเกเนว ปาเทน ฐิโต, ตสฺมา ตุมฺเหปิ –

‘‘ธมฺมํ จรถ ภทฺทํ โว, ธมฺมํ จรถ ญาตโย;

ธมฺมจารี สุขํ เสติ, อสฺมิํ โลเก ปรมฺหิ จา’’ติฯ

สกุเณสุ วิสฺสาสํ อุปฺปาเทสิ, ตโต –

‘‘ภทฺทโก วตายํ ปกฺขี, ทิโช ปรมธมฺมิโก;

เอกปาเทน ติฏฺฐนฺโต, ธมฺโม ธมฺโมติ ภาสตี’’ติฯ

เอวํ วิสฺสาสมาคเต สกุเณ ขาทิตฺถฯ เตน เตสํ วาจา กาเยน, กาโย จ วาจาย น สเมติ, น เอวํ ภควโตฯ ภควโต ปน วาจา กาเยน, กาโย จ วาจาย สเมติเยวาติ ทสฺเสติฯ

ติณฺณา ตริตา วิจิกิจฺฉา อสฺสาติ ติณฺณวิจิกิจฺโฉฯ ‘‘กถมิทํ กถมิท’’นฺติ เอวรูปา วิคตา กถํกถา อสฺสาติ วิคตกถํกโถฯ

ยถา หิ มหาชโน – ‘‘อยํ รุกฺโข, กิํ รุกฺโข นาม, อยํ คาโม, อยํ ชนปโท, อิทํ รฏฺฐํ, กิํ รฏฺฐํ นาม, กสฺมา นุ โข อยํ รุกฺโข อุชุกฺขนฺโธ, อยํ วงฺกกฺขนฺโธ, กสฺมา กณฺฏโก โกจิ อุชุโก โหติ, โกจิ วงฺโก, ปุปฺผํ กิญฺจิ สุคนฺธํ, กิญฺจิ ทุคฺคนฺธํ, ผลํ กิญฺจิ มธุรํ, กิญฺจิ อมธุร’’นฺติ สกงฺโขว โหติ, น เอวํ สตฺถาฯ สตฺถา หิ – ‘‘อิเมสํ นาม ธาตูนํ อุสฺสนฺนุสฺสนฺนตฺตา อิทํ เอวํ โหตี’’ติ วิคตกถํกโถว ฯ ยถา จ ปฐมชฺฌานาทิลาภีนํ ทุติยชฺฌานาทีสุ กงฺขา โหติฯ ปจฺเจกพุทฺธานมฺปิ หิ สพฺพญฺญุตญฺญาเณ ยาถาวสนฺนิฏฺฐานาภาวโต โวหารวเสน กงฺขา นาม โหติเยว, น เอวํ พุทฺธสฺสฯ โส หิ ภควา สพฺพตฺถ วิคตกถํกโถติ ทสฺเสติฯ

ปริโยสิตสงฺกปฺโปติ ยถา เกจิ สีลมตฺเตน, เกจิ วิปสฺสนามตฺเตน, เกจิ ปฐมชฺฌาเนน…เป.… เกจิ เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติยา, เกจิ โสตาปนฺนภาวมตฺเตน…เป.… เกจิ อรหตฺเตน, เกจิ สาวกปารมีญาเณน, เกจิ ปจฺเจกโพธิญาเณน ปริโยสิตสงฺกปฺปา ปริปุณฺณมโนรถา โหนฺติ, น เอวํ มม สตฺถาฯ มม ปน สตฺถา สพฺพญฺญุตญฺญาเณน ปริโยสิตสงฺกปฺโปติ ทสฺเสติฯ

อชฺฌาสยํ อาทิพฺรหฺมจริยนฺติ กรณตฺเถ ปจฺจตฺตวจนํ, อธิกาสเยน อุตฺตมนิสฺสยภูเตน อาทิพฺรหฺมจริเยน โปราณพฺรหฺมจริยภูเตน จ อริยมคฺเคน ติณฺณวิจิกิจฺโฉ วิคตกถํกโถ ปริโยสิตสงฺกปฺโปติ อตฺโถฯ ‘‘ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ สามํ สจฺจานิ อภิสมฺพุชฺฌิ, ตตฺถ จ สพฺพญฺญุตํ ปตฺโต, พเลสุ จ วสีภาว’’นฺติ หิ วจนโต ปริโยสิตสงฺกปฺปตาปิ ภควโต อริยมคฺเคเนว นิปฺผนฺนาติฯ

[297] ยถริว ภควาติ ยถา ภควา, เอวํ เอกสฺมิํ ชมฺพุทีปตเล จตูสุ ทิสาสุ จาริกํ จรมานา อโห วต จตฺตาโร ชินา ธมฺมํ เทเสยฺยุนฺติ ปจฺจาสิสมานา วทนฺติฯ อถาปเร ตีสุ มณฺฑเลสุ เอกโต วิจรณภาวํ อากงฺขมานา ตโย สมฺมาสมฺพุทฺธาติ อาหํสุฯ อปเร – ‘‘ทส ปารมิโย นาม ปูเรตฺวา จตุนฺนํ ติณฺณํ วา อุปฺปตฺติ ทุลฺลภา, สเจ ปน เอโก นิพทฺธวาสํ วสนฺโต ธมฺมํ เทเสยฺย, เอโก จาริกํ จรนฺโต, เอวมฺปิ ชมฺพุทีโป โสเภยฺย เจว, พหุญฺจ หิตสุขมธิคจฺเฉยฺยา’’ติ จินฺเตตฺวา อโห วต, มาริสาติ อาหํสุฯ

[298] อฏฺฐานเมตํ อนวกาโส ยนฺติ เอตฺถ ฐานํ อวกาโสติ อุภยเมตํ การณาธิวจนเมวฯ การณญฺหิ ติฏฺฐติ เอตฺถ ตทายตฺตวุตฺติตาย ผลนฺติ ฐานํฯ โอกาโส วิย จสฺส ตํ เตน วินา อญฺญตฺถ อภาวโตติ อวกาโสฯ ยนฺติ กรณตฺเถ ปจฺจตฺตํฯ

อิทํ วุตฺตํ โหติ – ‘‘เยน การเณน เอกิสฺสา โลกธาตุยา ทฺเว พุทฺธา เอกโต อุปฺปชฺเชยฺยุํ, ตํ การณํ นตฺถี’’ติฯ

เอตฺถ จ –

‘‘ยาวตา จนฺทิมสูริยา, ปริหรนฺติ ทิสา ภนฺติ วิโรจนา;

ตาว สหสฺสธา โลโก, เอตฺถ เต วตฺตเต วโส’’ติฯ (ม. นิ. 1.503) –

คาถาย เอกจกฺกวาฬเมว เอกา โลกธาตุฯ ‘‘สหสฺสี โลกธาตุ อกมฺปิตฺถา’’ติ (อ. นิ. 3.126) อาคตฏฺฐาเน จกฺกวาฬสหสฺสํ เอกา โลกธาตุฯ ‘‘อากงฺขมาโน, อานนฺท, ตถาคโต ติสหสฺสิมหาสหสฺสิโลกธาตุํ สเรน วิญฺญาเปยฺย, โอภาเสน จ ผเรยฺยา’’ติ (อ. นิ. 3.81) อาคตฏฺฐาเน ติสหสฺสิมหาสหสฺสี เอกา โลกธาตุฯ ‘‘อยญฺจ ทสสหสฺสี โลกธาตู’’ติ (ม. นิ. 3.201) อาคตฏฺฐาเน ทสจกฺกวาฬสหสฺสานิ เอกา โลกธาตุฯ ตํ สนฺธาย เอกิสฺสา โลกธาตุยาติ อาหฯ เอตฺตกญฺหิ ชาติเขตฺตํ นามฯ ตตฺราปิ ฐเปตฺวา อิมสฺมิํ จกฺกวาเฬ ชมฺพุทีปสฺส มชฺฌิมเทสํ น อญฺญตฺร พุทฺธา อุปฺปชฺชนฺติ ชาติเขตฺตโต ปน ปรํ พุทฺธานํ อุปฺปตฺติฏฺฐานเมว น ปญฺญายติฯ เยนตฺเถนาติ เยน ปวารณสงฺคหตฺเถนฯ

สนงฺกุมารกถาวณฺณนา

[300] วณฺเณน เจว ยสสา จาติ อลงฺการปริวาเรน จ ปุญฺญสิริยา จาติ อตฺโถฯ

[301] สาธุ มหาพฺรหฺเมติ เอตฺถ สมฺปสาทเน สาธุสทฺโทฯ สงฺขาย โมทามาติ ชานิตฺวา โมทามฯ